Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) a studia wyższe

Rozpoczęcie nauki w szkole wyższej jest ważnym momentem dla każdego młodego człowieka. Często to pierwszy krok w dorosłość – przeprowadzka do innego miasta, samodzielne mieszkanie i dbanie o swoje potrzeby. Przed studentem wiele zmian, zbieranie nowych doświadczeń, stawianie czoła różnorodnym wyzwaniom.

Dotychczas znana struktura nauki szkolnej zostaje zastąpiona bardziej dynamicznym układem studiów, pozwalając na poszerzanie wiedzy w interesujących obszarach. Zajęcia odbywają się różnorodnych lokalizacjach, a ilość materiału do przyswojenia wymaga opanowania organizacji pracy własnej. Poza nauką osobnym rozdziałem jest życie studenckie – wejście w nowe środowisko społeczne, budowanie od podstaw znajomości, które nierzadko zostaną na lata. 

Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) – co to jest? 

W ostatnich latach rośnie liczba młodych ludzi z zaburzeniami ze spektrum autyzmu  podejmujących kształcenie na studiach wyższych. Na ogół posiadają oni wąskie zainteresowania i pasje, które pragną poszerzać na poziomie akademickim. Dalsza nauka stanowi dla nich szansę rozwoju, ale może także być ogromnym wyzwaniem. 

Zgodnie z najnowszymi danymi zaburzenia ze spektrum autyzmu diagnozuje się obecnie u 1 na 100 osób. Na ogół diagnoza odbywa się w dzieciństwie, czterokrotnie częściej u chłopców niż dziewczynek. Zaburzenia ze spektrum autyzmu nie mijają z czasem, towarzyszą osobie przez całe życie. Z dużym prawdopodobieństwem można powiedzieć, że każdy z nas zna kogoś, kto doświadcza trudności z uwagi na ASD. Być może osoba obok nas reaguje nadmiernie na dźwięki? Lubi utartą rutynę i ciężko jej zaakceptować zmiany? Jej zachowanie wydaje się ekscentryczne? Potrafi się skupić na detalach czy posiada unikalne hobby i oddaje się mu z pełnym zaangażowaniem? 

Osoby doświadczające trudności w związku z zaburzeniami ze spektrum autyzmu przejawiają specyficzny wzorzec funkcjonowania w trzech sferach : 

• Interakcje społeczne – może się to przejawiać w trudnościach w nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów społecznych, ograniczonych zdolnościach rozpoznawania reakcji innych osób czy interpretacji własnych i cudzych uczuć; 
• Komunikacja  - wystąpić mogą ograniczone zdolności odczytywania komunikatów werbalnych i niewerbalnych, nierozumienie przenośni, żartów, ironii, ograniczona mimika twarzy i kontakt wzrokowy, często specyficzny sposób mówienia; 
• Sztywne wzorce zachowania – manifestują się one w dużym przywiązaniu do rutyny,  potrzebie stałości otoczenia i trudności w adaptacji do zmian czy występowaniu stereotypowych zachowań. 

Częsta jest również specyficzna wrażliwość sensoryczna – w pewnych obszarach może być ona nadmierna ( np. najdrobniejsze dźwięki będą odbierane jako mocno przeszkadzające), w innych – obniżona.  

W ostatnich latach zmianie uległ sposób rozumienia tego typu zaburzeń - w miejsce dotychczasowych nazw- „autyzm”, „zespół Aspergera”- pojawiło się określenie „zaburzenia ze spektrum autyzmu”. Pozwala to umiejscowić występujące trudności na pewnym kontinuum,    w zależności od ich stopnia nasilenia. Z jednej strony będą osoby, które doświadczają znacznych trudności w funkcjonowaniu, z drugiej – osoby, które funkcjonują względnie samodzielnie, wymagając niewielkiej pomocy (ASD wysokofunkcjonujące). 

Zasoby i mocne strony 

Jedną z niezwykłych cech zaburzeń ze spektrum autyzmu jest przeplatanie się braków i zdolności.  

Dbałość o detale i zdolność do koncentrowania się na monotonnych, powtarzalnych czynnościach to umiejętności, które wielu neurotypowym osobom mogą nastręczać trudności, a będą bardzo naturalne dla osób z ASD. Towarzyszyć temu może wysoka inteligencja, rozwinięte zdolności analityczne, dobra - często fotograficzna - pamięć. Większość osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu posiada wąskie, specjalistyczne zainteresowania, w obrębie których potrafią zgromadzić ogromną wiedzę. Część z nich przejawia zdolności wysepkowe – wybitne umiejętności w obrębie określonego tematu – najczęściej w zakresie muzyki, sztuki czy operacji matematycznych. 

Wyzwania związane ze studiami  

Wiele zmian i konieczność adaptacji do nowego środowiska mogą sprawić, że dotychczas stosowane strategie funkcjonowania młodych ludzi z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mogą być niewystarczające, a stworzenie nowych będzie wymagać czasu. Kłopotliwe może być odnalezienie się w specyficznej strukturze uniwersyteckiej, organizacja nauki własnej, radzenie sobie ze stresem. Badania wskazują, iż studenci z ASD często odczuwają także przeszkody w zakresie komunikacji z grupą rówieśniczą – przejawiające się zarówno w trudnościach w nawiązywaniu i podtrzymywaniu nowych znajomości (co może skutkować poczuciem izolacji czy niedopasowania), jak i w pracy grupowej w trakcie zajęć.  

Specyficzne trudności osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu będą powodowały, iż rozpoczęcie nowego etapu w życiu może stanowić dla nich spore wyzwanie. Doświadczanie tej zmiany przez poszczególne osoby będzie odmienne dla każdej z nich i uzależnione od indywidualnych uwarunkowań – mocnych i słabych stron, potrzeb, źródeł wsparcia.  

W procesie przystosowywania się do nowego otoczenia, wspólnym dla wszystkich osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (tak samo jak dla studentów neurotypowych) jest pragnienie bycia traktowanym z otwartością, zrozumieniem i akceptacją tego, jakim się jest, w miejsce oceniania w kategoriach „dziwny, nienormalny, zaburzony”. Jeśli więc zauważysz obok siebie inną osobę, która funkcjonuje odmiennie od ciebie – podejdź do niej życzliwie – być może próbuje się właśnie zaadaptować do rzeczywistości akademickiej na miarę swoich możliwości, a pozytywne wsparcie doda jej w tym procesie odwagi. 

Bibliografia: 

Attwood, T., Zespół Aspergera. Kompletny przewodnik. Grupa Wydawnicza Harmonia, Gdańsk, 2019 

Gurbuz, E.,Hanley, M., Riby, D.M., University Students with Autism: The Social and Academic Experiences of University in the UK. Journal of Autism and Developmental Disorders (2019) 49:617–631 

Merino, M., Lancho, M. Garcia, Ch., Supporting students on the autism spectrum throughout their university studies. Projekt Autism & Uni. 

Morgan, H. Dorośli z autyzmem. Teoria i praktyka. Fundacja Wspólnota Nadziei. Kraków, 2004. 

Pisula, E., Autyzm. Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. GWP, Gdańsk, 2012 

Płatos, M. (red.) Ogólnopolski spis autyzmu. Sytuacja młodzieży i dorosłych z autyzmem w Polsce. Warszawa, 2016 

Prokopiak, A. (red). Osoby ze spektrum autyzmu w biegu życia. Wydawnictwo UMCS, Lublin, 2020 

O autorce:

Magdalena Niedbał – psycholog i trener z doświadczeniem w pracy z różnymi grupami osób. Pełniła rolę doradcy edukacyjnego w DON UJ, zagłębiając tematykę wsparcia wysokofunkcjonujących studentów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.