Wpływ społeczny – dlaczego tak łatwo mu ulegamy?

Wpływ społeczny jest niezwykle skutecznym narzędziem wpływającym na zmianę zachowania lub postaw, a nawet wartości człowieka. Jest naturalnym mechanizmem pozwalającym na kształtowanie zachowań zgodnych z obowiązującymi normami w danej grupie społecznej.

Co szczególnie ciekawe, nie musi być to wcale duża grupa – natomiast aby wpływ ten był skuteczny, grupa ta musi być z różnych względów ważna dla jednostki. W toku naszego życia stajemy się częścią wielu różnych społeczności, większych i mniejszych. Może być to szkoła i środowisko rówieśnicze, praca i środowisko zawodowe, rodzina, znajomi, krąg osób skupiających ludzi o podobnych zainteresowaniach, zwolennicy konkretnej partii politycznej czy organizacji itp – społeczności i środowisk jest bardzo wiele. W każdej z nich zazwyczaj panują określone reguły i normy. Aby stać się ich pełnoprawnym członkiem często wbrew własnym przekonaniom decydujemy się na pozorną lub trwałą zmianę naszych poglądów czy wartości i postaw oraz zachowań. Boimy się wykluczenia i odrzucenia, za wszelką cenę chcemy uniknąć dziwnych spojrzeń, półuśmiechów, porozumiewawczych gestów między innymi osobami, które świadczą o tym, że nie jesteśmy akceptowani. Nikt z nas nie chce czuć się obco i samotnie – nawet, jeśli jesteśmy introwertykami i wolimy przebywać w niewielkim gronie, świadomość przynależności do grupy daje nam poczucie bezpieczeństwa i komfortu. Nawet w warunkach pandemicznych i kontaktów zdalnych potrzeba akceptacji i bycia częścią określonych środowisk okazała się być nie mniej istotna – po prostu przeszła ona w nieco inną formę. 

Czym jest wpływ społeczny i manipulacja? 

Wpływ społeczny możemy zdefiniować jako „zmianę w zachowaniu spowodowaną prawdziwym lub wyobrażeniowym naciskiem ze strony innych osób”¹. Jaka jest więc różnica między wpływem społecznym a manipulacją? Otóż manipulacja to bardzo specyficzny rodzaj wpływu społecznego. Ryszard Nawrat pisze, że manipulacja społeczna (socjomanipulacja) jest planowym i celowym działaniem, podczas którego manipulator, wykorzystując wiedzę o mechanizmach społecznego zachowania się ludzi, wywiera pożądany wpływ w taki sposób, aby nie zdawali sobie oni sprawy z tego, iż podlegają jakimkolwiek oddziaływaniom, bądź by nie byli oni świadomi ich siły lub konsekwencji. Manipulację we współczesnej psychologii wiąże się ściśle z pojęciem wpływu społecznego, traktując ją jako jego specyficzną formę.

Kategorie wpływu społecznego 

Istnieją trzy główne kategorie wpływu społecznego: 

konformizm (naśladownictwo) - oznacza „zmienianie naszego zachowania w taki sposób, aby było one zgodne z relacjami lub działaniami innych osób. Ma na celu dostosowanie się do otoczenia”². Nacisk grupy może spowodować poparcie twierdzenia, któremu przeczą oczywiste dowody. 

uległość - dokonywanie zmiany zachowania w reakcji na bezpośrednią prośbę, oznacza „dokonywanie zmiany zachowania w reakcji na bezpośrednią prośbę”³ 

posłuszeństwo - jest szczególnym rodzajem uległości i oznacza „zmianę zachowania w odpowiedzi na polecenie osoby cieszącej się autorytetem”⁴.  

Dlaczego ludzie są posłuszni?  

W literaturze przedmiotu możemy przeczytać, że ludzie ulegają wpływowi społecznemu, aby osiągnąć jeden z trzech podstawowych celów wpływu społecznego. 

Jednym z nich jest dokonanie właściwego wyboru, co wiąże się z tzw. motywem kompetencji. Motyw ten opisywał Robert W. White (1959) i według niego wszyscy ludzie mają wspólny motyw kompetencji, czyli pragnienie panowania nad otoczeniem tak, aby uzyskać pożądane nagrody i zasoby. Uważał on, że aby uzyskać sukces nie wystarczy przypadek. W tym celu człowiek musi dokonać właściwego wyboru, który polega na wybraniu z ogromnej liczby dostępnych opcji, tą która z największym prawdopodobieństwem umożliwi nam zdobycie zasobów i osiągnięcie celów, do których dążymy. Przy dokonywaniu tego wyboru człowiek może zaufać dwóm regułom psychologicznym: 

-autorytetowi 

-społecznemu potwierdzeniu słuszności 

Ponieważ słuchanie rad eksperta jest zazwyczaj uzasadnione, a osoby mające autorytet są z reguły ekspertami, często wykorzystujemy autorytet jako heurystykę podejmowania decyzji (umysłową „drogę na skróty”) ”⁵. Zakładamy, że autorytet wie najlepiej, pomaga nam to podjąć decyzję, bez głębszego zastanawiania się nad sytuacją. Choć oczywiście nie możemy być ekspertami w każdej dziedzinie, to bezrefleksyjne opieranie się na autorytetach może być bardzo niebezpieczne. Niemniej jednak równie wiele szkód może przynieść kwestionowanie autorytetów bez odpowiednich kompetencji – dlatego złotym środkiem wydaje się być umiejętność krytycznego myślenia oraz dogłębna analiza i rzetelny dobór źródeł. 

Drugą zasadą pomagającą ludziom dokonać właściwego wyboru jest społeczne potwierdzanie słuszności- interpersonalny sposób identyfikacji i potwierdzenia właściwego wyboru, oparty na analizie i obserwacji postępowania innych ludzi (Festinger, 1954)⁶. Jest to tzw. zasada „podążania za tłumem i robienia to co inni”. Ta zasada postępowania wiąże się z szczególnym rodzajem zaburzenia społecznego- masową histerią. Ludzie mają tendencję do zachowywania się jak większość osób. W przypadku masowych złudzeń społeczne potwierdzenie słuszności przyczynia się do działań całkowicie nieracjonalnych i może sprowadzić nas na manowce.  

Wpływ społeczny sam w sobie nie jest niczym złym, jednak jak wszystko niesie za sobą określone zagrożenia. To od naszej umiejętności logicznego myślenia i asertywnej postawy zależy, kim staniemy się poddając się jego oddziaływaniu i jaką rolę w danym środowisku będziemy pełnić.

Przypisy:

¹Douglas T. Kenrick, Steven L. Neuberg, Robert B. Caldini, „Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice”, GWP 2006, str. 285

²Douglas T. Kenrick, Steven L. Neuberg, Robert B. Caldini, „Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice”, GWP 2006, str. 286

³Douglas T. Kenrick, Steven L. Neuberg, Robert B. Caldini, „Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice”, GWP 2006, str. 286

⁴Douglas T. Kenrick, Steven L. Neuberg, Robert B. Caldini, „Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice”, GWP 2006, str. 286

⁵Douglas T. Kenrick, Steven L. Neuberg, Robert B. Caldini, „Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice”, GWP 2006, str. 298

⁶Douglas T. Kenrick, Steven L. Neuberg, Robert B. Caldini, „Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice”, GWP 2006, str. 299

Bibliografia 

Hassan S., „Psychomanipulacja w sektach”, Wydawnistwo „Ravi”, Łódź, 1997 

Kenrick D.T., Neuberg S. L., Caldini, R.B. „Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice”, GWP 2006 

Nawrat R. Manipulacja społeczna, przegląd technik i wybranych wyników badań, Przegląd Psychologiczny 32, 1989, s. 125-158 

Nowakowski P.T., „Sekty – oblicza werbunku”, Maternus Media Tychy, 2001 

O autorce 

mgr Agnieszka Bartczak – pracownica Instytutu Psychologii Stosowanej na Wydziale Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ. W kręgu jej zainteresowań naukowych znajdują się: psychologia pracy, organizacji i zarządzania, a w szczególności: prokrastynacja zawodowa, zadanie zawodowe i jego korelacje z różnorodnymi wymiarami pracy, job crafting, zachowania kontrproduktywne, zarządzanie zasobami ludzkimi w pracy zdalnej.