Uzależnienia i współuzależnienia

Uzależnienia w XXI wieku to już nie tylko nałogowe sięganie po alkohol i inne środki psychoaktywne. Dzisiaj spektrum tego zjawiska jest znacznie szersze niż jeszcze dekadę temu i obejmuje nie tylko znane już wcześniej uzależnienia np. od hazardu, ale także zjawiska takie jak pracoholizm, seksoholizm, siecioholizm, lekomania, zakupoholizm, czy kompulsywne objadanie się.

Czym właściwie jest uzależnienie? W którym momencie okazyjne picie/zażywanie środków psychoaktywnych zmienia się w regularne? Z jakiego powodu ludzie się uzależniają? Uzależnienie charakteryzuje się okresowym lub stałym przymusem do wykonywania określonej czynności (np. hazardu,) lub dostarczaniem organizmowi stałej, na ogół psychoaktywnej substancji (np. nikotyny).

Towarzyszą temu procesowi również oczekiwanie wzrostu akceptacji w grupie i chęć lepszej komunikacji – czyli poprawa kompetencji społecznych. Dodatkowo przyczyną może być potrzeba rozwoju kreatywności oraz sprawności i płynności wypowiadania się w szerszej grupie osób.

Mechanizm uzależnienia, obojętne czy jest to alkohol, narkotyki, hazard czy inne uzależnienia behawioralne (np. uzależnienie od jedzenia wysokokalorycznych pokarmów, robienia zakupów, nałogowego wykonywania pracy, uzależnienie od seksu i pornografii) jest taki sam. Robię to (czyli np. piję, gram, objadam się) bo doświadczam przyjemności/ulgi. W kolejnej sytuacji np. kiedy odczuwam silne emocje – pojawia się przekonanie, że nie dam rady bez tego zachowania ukoić emocji, więc nasilam zachowanie nałogowe. W ten sposób przyzwyczajam się, a mój organizm potrzebuje coraz większej dawki tej substancji/czynności. Kluczowym mechanizmem, który jest aktywowany w zachowaniach nałogowych jest ośrodek nagrody. Nagrodą jest oczywiście lepsze samopoczucie, bardziej pożądane zachowanie, lepsza samoocena. Przykład: idę na imprezę i nawykowo piję alkohol. W efekcie znika skrępowanie i pojawia się swoboda w nawiązywaniu rozmowy. To zachowanie jest nagrodą, do której dążę podczas kolejnych spotkań. 

Za rozwój uzależnienia są odpowiedzialne różne czynniki m.in. społeczno-kulturowe (w niektórych kręgach, subkulturach sięganie po alkohol jest zjawiskiem powszechnie akceptowanym), środowiskowe (np. w środowiskach ubogich, gdzie brak innych możliwości osiągania satysfakcji) oraz osobowościowe. U osób, które łatwo ulegają uzależnieniu występują następujące cechy osobowości: nadwrażliwość na nieprzyjemne odczucia, niepewność w sytuacjach społecznych oraz obniżona kontrola impulsów. Dodatkowo czynniki psychologiczne takie jak: niskie poczucie własnej wartości, problemy emocjonalne oraz poczucie beznadziejności zawsze podwyższają ryzyko nadużywania substancji. Jeżeli osoba nie ma dostatecznie rozwiniętych strategii radzenia sobie z różnymi stanami emocjonalnymi, może utrwalić model sięgania po alkohol lub inne środki psychoaktywne w celu obniżenia napięcia emocjonalnego. 

Jest to bardzo niebezpieczna strategia regulacji emocjonalnej. Niestety ludzie mają tendencję do tego, że uzależniają się od substancji, które mają moc wpływania i zmieniania stanów emocjonalnych. Często myślą: „mały drink pomoże mi się odprężyć”. Poza tym, nawet jeśli osoby z problemem alkoholowym są w dobrym nastroju, pomimo tego próbują polepszyć go spożywaniem płynnej substancji psychoaktywnej. Problem uzależnienia dotyka obecnie bardzo wielu osób, a nałóg jest nie tylko problemem osoby uzależnionej, ale także najbliższego otoczenia tej osoby. Dlatego omawiając problem uzależnienia nie można pominąć kwestii współuzależnienia. Leczenie choroby, jaką jest alkoholizm lub narkomania jest sprawą bardzo trudną i złożoną. Wymaga też zaangażowania i wsparcia rodziny oraz bliskich osoby uzależnionej. Kiedy uzależnienie rozwija się u jednego z członków w rodzinie, ma ono wpływ na funkcjonowanie całej rodziny. Często osobom współuzależnionym towarzyszy niepokój, stany napięcia emocjonalnego, drażliwość i frustracja. Osoby współuzależnione żyją również w ciągłym poczuciu zagrożenia, bo nie potrafią przewidzieć, kiedy i w jakich okolicznościach spotkają się z zachowaniem nałogowym partnera czy partnerki. Aby radzić sobie z nieprzyjemnymi uczuciami, których doświadczają bliscy osób znajdujących się w nałogu, oni sami też stosują różne strategie zaradcze, które pomagają im zaadaptować się do tej trudnej sytuacji. Leczenie uzależnienia jest procesem niezwykle skomplikowanym, wymagającym zrozumienia i cierpliwości, zarówno od osoby w nałogu, jak i jej najbliższego otoczenia. Proces leczenia uzależnienia nie jest ani łatwy, ani szybki, ale zmiana i wyzdrowienie są możliwe do osiągniecia.

Bibliografia

Beck A.T., Wright F.D., Newman C.F., Liese B.S., Terapia Poznawacza Uzależnień, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007.

Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Uzależnienia behawioralne, Wyd. Naukowe PWN Warszawa 2018.

O autorce

mgr Marzena Trytek – psycholog w Studenckim Ośrodku Wsparcia i Adaptacji UJ, psychoterapeutka poznawczo-behawioralna.