Uparte technologie: wymyślane na nowo „innowacje” dla osób z niepełnosprawnościami

Projektując rozwiązania i usługi z myślą o osobach z niepełnosprawnościami, przyszłych użytkowników traktuje się często jak klientów rozwiązań, które wymyślane są przez osoby bez niepełnosprawności. Osoby z niepełnosprawnościami pojawiają się w procesie projektowania nierzadko dopiero na etapie testowania gotowej usługi czy urządzenia. Gdyby angażować ich wcześniej, zgodnie z propozycją projektowania inkluzyjnego, już w fazie pomysłu, rzadziej w technosferze pojawiałyby się technologie, które nazywam upartymi.

Koncepcję upartej technologii wprowadziła historyczka techniki i medycyny Donna Drucker. Jednym z wyznaczników takiej technologii jest utrzymywanie się w praktykach użytkowników pomimo, że na rynku dostępne są rozwiązania lepsze i bardziej skuteczne lub wydajne. Chciałabym posłużyć się ideą upartej technologii do opisania dwóch rozwiązań, które nie tyle uparcie stosowane są przez użytkowników, co raczej co i rusz ‘wymyślane’ są jako nowe i przełomowe propozycje dla osób z niepełnosprawnościami oraz niesłyszących. 

Wózek chodzący po schodach, tłumaczące rękawice

Kiedy w 2016 roku inżynierowie Toyoty przedstawili iBota, wózek, który jest w stanie pokonać schody, wydawać mogło się, że współczesna technika otwiera przed osobami z niepełnosprawnościami ruchu nowy rozdział. Sprzęt reklamowany był jako dający osobom z niepełnosprawnością niezależność w przestrzeni miejskiej i pozwalający im poruszać się niezależnie od ograniczeń architektonicznych i dobrej woli osób towarzyszących lub przechodniów gotowych wnieść użytkownika na peron czy do niedostępnego budynku. 

Podobnie technoentuzjastyczne nadzieje i emocje rozbudzają pojawiające się regularnie doniesienia o oprogramowaniu, które w połączeniu z naszpikowaną elektroniką rękawicą może przekładać język migowy na werbalny dla słyszącego rozmówcy.

W obydwu przypadkach wydawać mogłoby się, że mamy do czynienia z najnowszymi osiągnięciami inżynierii i informatyki, rozwiązaniami bardzo zaawansowanymi i w sposób bezprecedensowy wspierającymi osoby z niepełnosprawnościami. Nic bardziej błędnego. Prototyp wspinającego się po schodach wózka przedstawił ponad pół wieku temu brytyjski wynalazca Meredith Thring, zaś dokonująca translacji elektroniczna rękawica opracowywana była w cybernetycznym laboratorium Massachusetts Institute of Technology pod koniec lat 40. XX wieku.  

Dlaczego po dekadach od pierwszych prac nad tymi instrumentami, uparcie powracają i są prezentowane jako innowacja? Być może odpowiedzią na to pytanie może być nierozpoznanie i nieuwzględnianie potrzeb docelowych użytkowników, wynikające z niewłączania ich w projektowanie tychże rozwiązań już na etapie pomysłu. Pomysły te – jakkolwiek interesujące – nie przyjmują się, popadają w zapomnienie i po pewnym czasie ‘wymyślane są’ na nowo.

Grossi podkreśliła, że są one wyrazem ableizmu twórców, którzy zakładają, że osoby niesłyszące lub z niepełnosprawnościami powinny chcieć doświadczać, poruszać się czy komunikować w sposób przyjęty przez sprawną większość jako ‘normalny’. 

Zaniepokojenie krytyków wobec przedstawionych rozwiązań budzi wpisane w nie indywidualizacja niepełnosprawności, jako ‘problemu’ konkretnego ciała, na które ‘rozwiązaniem’ jest indywidualna diagnoza i rozwiązanie techniczne. Tymczasem społeczny model niepełnosprawności eksponuje nie tyle medyczny i indywidualny, co dynamiczny i społeczny wymiar niepełnosprawności, który wynika z ograniczeń otoczenia. Oto bowiem w przestrzeni, w której są podjazdy i windy, poruszanie się na wózku nie jest wykluczające. Rozwiązania takie, jak na przykład chodzące po schodach wózki, są wyrazem przeniesienia odpowiedzialności za dostępność ze społeczeństwa na osoby z niepełnosprawnościami. One też obciążone byłyby (i często są) wielorakimi kosztami - zaawansowane i nadmiernie skomplikowane technologie asystujące są najczęściej poza zasięgiem pojedynczych osób, które nierzadko doświadczają wykluczenia ekonomicznego i ubóstwa. Refundacje wikłają je w sieć nadzoru i kontroli ze strony instytucji finansujących. Urządzenia te wymagają zainwestowania czasu i energii w opanowanie ich obsługi oraz zaangażowaniem osób asystujących - mimo często sugerowanej w dyskursie promocyjnym całkowitej niezależności. Co więcej wiele z nich wymaga regularnego ładowania, serwisowania i przeglądów.

Ekspercka wiedza osób z niepełnosprawnościami 

Osoby z niepełnosprawnościami mają unikalną, ekspercką wiedzę, kompetencje i doświadczenie, wynikające z życia z niepełnosprawnością. To potencjał, którego pozbawieni są sprawni wynalazcy – ich pełnosprawne ciała i umysły obciążają ich, nie pozwalając im przekroczyć własnych wyobrażeń o tym czego potrzebować może użytkownik z niepełnosprawnością. Dążą do technologii normalizującej doświadczenie osoby z niepełnosprawnością – by poruszała się i komunikowała jak większość społeczeństwa. Tymczasem, jak mówi amerykańska głuchoniewidoma aktywistka Haben Girma: „niepełnosprawność to okazja do innowacyjności. Jeśli czegoś nie da się zrobić w znany sposób, trzeba wynaleźć na to inną metodę. Ludzie z niepełnosprawnościami robią to od zawsze – to ukryte historie, których ludzie nie znają”. 

Dodatkowa lektura

1. „Kultura współczesna” tom Niepełnosprawność i technologia, 2018, numer 3. 

2. Telefon, kino i cyborgi. Wzajemne relacje niesłyszenia i techniki, Magdalena Zdrodowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2021. 

O autorce

dr hab. Magdalena Zdrodowska – adiunkt w Instytucie Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autorka książki "Telefon, kino i cyborgi". Wzajemne relacje niesłyszenia i techniki (2021). Współzałożycielka międzynarodowej platformy badawczej poświęconej studiom o niepełnosprawności w Europie Środkowej i Wschodniej. Aktualnie realizuje projekt badawczy ‘Głucha historia kina’.