O czym pamiętać? Czego oczekiwać? Kilka słów o ewakuacji osób z niepełnosprawnościami

Jedną z najbardziej nieoczekiwanych konsekwencji włączenia osób z niepełnosprawnościami w nurt życia społecznego jest zaskoczenie odkryciem, że dostępność architektoniczna to nie tylko „przetarcie szlaku do wnętrza budynku”, ale też stworzenie możliwości wyjścia z niego.

Zapewne bierze się ono stąd, że warunkach codziennego użytkowania  obiektu nie ma wielkiego wyzwania związanego z wyjściem – po prostu osoba z niepełnosprawnością, wychodząc, porusza się tą samą drogą, tylko w odwrotną stronę. Banał, prawda? Ale nie jest już tak dobrze, gdy ta standardowa droga przestaje być możliwa do wykorzystania – na przykład w sytuacji zagrożenia. Wówczas windy i podnośniki nie będą działać. Z dużym prawdopodobieństwem droga ewakuacyjna przebiega inaczej – prowadzi do odpowiednio zbudowanego, najbliższego wyjścia ewakuacyjnego, które może zawierać bariery architektoniczne. Mogą też pojawić się inne, nieoczekiwane przeszkody, które uniemożliwią samodzielne poruszanie się osobom z niepełnosprawnością.  

Co gorsza, dokonanie tej, skądinąd oczywistej, obserwacji skutkuje pomysłami, aby powrócić do, o ile łatwiejszych, rozwiązań wykluczających osoby z niepełnosprawnościami z pełnego dostępu, na przykład poprzez zaproponowanie przestrzeni „na parterze”. Zajęcia -  na parterze, biuro dla pracownika – na parterze, toaleta, najlepiej jedna – też na parterze. I oczywiście osoba z niepełnosprawnością powinna być „z opiekunem”, który „pomoże w razie czego”¹.

W budynkach, w których przebywamy często znajdują się przestrzenie, do których można się udać unikając zagrożenia. Takie przestrzenie to odrębne strefy pożarowe. Z myślą o ewakuacji osób z niepełnosprawnościami powstały one tam, gdzie większość użytkowników to osoby, które będą potrzebowały pomocy w przypadku ewakuacji (domy pomocy społecznej, żłobki). W innych miejscach (budynki uczelni, urzędów, hoteli, galerii handlowych) ich obecność zależy od wielkości, wysokości i przeznaczenia budynku. Odrębne strefy pożarowe pozwalają przejść poza strefę zagrożenia, bez konieczności opuszczenia budynku. Pomocne są też miejsca, w których można schronić się i przez pewien czas bezpiecznie oczekiwać na pomoc. Mogą to być przestrzenie budowane intencjonalnie w tym celu nazywane obszarami schronienia (niestety wciąż niemal nieobecne w Polsce) lub też istniejące w wielu miejscach, wydzielone pożarowo klatki schodowe lub połączone z nimi przedsionki pożarowe mogące stać się prowizorycznymi platformami ratunkowymi³. Można w nich oczekiwać na dalszą ewakuację, wówczas gdy nie ma możliwości samodzielnego wyjścia na zewnątrz w związku z niepełnosprawnością. Taki, dwuetapowy, sposób ewakuacji przewiduje m.in. Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, która mówi w art. 6.:  

Minimalne wymagania służące zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami obejmują:  

1) w zakresie dostępności architektonicznej:  

(…) 

e) zapewnienie osobom ze szczególnymi potrzebami możliwości ewakuacji lub ich uratowania w inny sposób (…)⁴

Należy podkreślić, że osoba, która przeszła do odrębnej strefy pożarowej jest już bezpieczna, natomiast przebywanie w klatce schodowej lub poprzedzającym ją przedsionku daje względne i czasowe bezpieczeństwo, które jest jedynie etapem ewakuacji.  

Dla osób z niepełnosprawnością istotną informacją jest to, na jaką pomoc można liczyć i jak ją uzyskać. Samodzielnie zabezpieczyć można się, mając pod ręką istotne numery, na które w sytuacji zagrożenia można zadzwonić. Powinny to być standardowe numery alarmowe oraz numery do miejsc (na przykład portiernia) i osób, na których reakcję można liczyć. W wielu instytucjach wyznaczani są pracownicy, którzy w trakcie zagrożenia kierują ewakuacją i wspierają osoby potrzebujące asysty lub pomocy w opuszczeniu budynku. W Uniwersytecie Jagiellońskim nazywane są one osobami funkcyjnymi i można je rozpoznać po tym, że po ogłoszeniu alarmu założą odblaskowe kamizelki i będą zachęcać ludzi do wychodzenia. To te osoby będą pomocne i do nich należy się zwracać. Warto już dziś, zastanowić się, jakiej pomocy będziemy od nich oczekiwać. Osoby te w Uniwersytecie Jagiellońskim uczestniczą w szkoleniach z zakresu ewakuacji osób z niepełnosprawnościami, mają więc podstawową wiedzę na temat tego, jak powinny się zachować, ale zawsze pomocne byłoby ze strony osób z niepełnosprawnościami klarowne wyjaśnienie oczekiwań i potrzeb komunikowanych osobom funkcyjnym, aby podejmowane działania były możliwie najbardziej trafne i bezpieczne. 

Myśląc o zagrożeniu, które może skutkować koniecznością ewakuacji, warto zastanowić się nad tym, co może być w takiej sytuacji potrzebne – krzesła ewakuacyjne, materace ewakuacyjne, miejsce siedzące w punkcie zbiórki, potrzeba asysty. Ważne jest posiadanie wiedzy, czy takie sprzęty są dostępne oraz czy będą one wygodne i przydatne dla konkretnej osoby, dlatego warto je poznać i określić swoje preferencje w tym zakresie, a także wiedzieć, czy można z nich skorzystać w miejscu naszego częstego przebywania. Zarówno krzesła ewakuacyjne, jak i materace są nowością w polskich warunkach, ale przeprowadzane już badania pokazują, że ewakuacja przy wykorzystaniu takiego sprzętu jest szybsza i bezpieczniejsza zarówno dla osoby z niepełnosprawnością, jak i dla obsługujących ją operatorów. Potrzebna jest też mniejsza liczba ludzi do asystowania osobom z niepełnosprawnościami⁵. W Uniwersytecie Jagiellońskim w wielu miejscach znajdują się krzesła ewakuacyjne, systematycznie też dokonywane są nowe zakupy. Osoby funkcyjne uczą się, jak z nich korzystać i ćwiczą to w ramach scenariuszy próbnych ewakuacji.  

Osoba z niepełnosprawnością powinna zapoznać się z drogą ewakuacyjną oraz sprawdzić osobiście, jak ona wygląda i co się w niej znajduje. Jest to szczególnie istotne dla osób z niepełnosprawnością wzrokową. Można zwrócić się z taką prośbą do osób odpowiedzialnych za funkcjonowanie budynku, na przykład administratorów budynków i pracowników portierni. W przypadku Uniwersytetu Jagiellońskiego mogą to zrobić też pracownicy Centrum Dostępności UJ oraz Inspektoratu Ochrony Przeciwpożarowej. 

Osoby z niepełnosprawnościami w Uniwersytecie Jagiellońskim mogą zwrócić się z prośbą o przygotowanie indywidualnego planu ewakuacji, który jest wzorowany na zachodnich rozwiązaniach tego rodzaju ⁶. Stworzenie go pozwala na skuteczniejsze przygotowanie sposobu działania odpowiadającego na konkretne potrzeby danej osoby wykraczając poza standardowe rozwiązania. Pozwala to zaplanować zakup sprzętu i dodatkowe przeszkolenie ludzi. Dzięki temu można zaopatrzyć się w krzesła ewakuacyjne oraz w mapy dotykowe pokazujące drogę ewakuacji.  

Warto zaplanować postępowanie w związku z konsekwencjami, jakie mogą pojawić się w sytuacji zagrożenia, wówczas gdy powrót do codzienności stanie się utrudniony: na wypadek utraty sprzętu lub kontaktu z osoba bliską, asystentem/asystentką, czy choćby komplikacji komunikacyjnych uniemożliwiających normalny powrót do domu.  

Zwracając się w tym artykule do osób z niepełnosprawnościami chciałabym podkreślić, że uważność i budowanie świadomości tego, co może być pomocne w sytuacji zagrożenia jest wyzwaniem dla wszystkich. Każdy człowiek powinien to zrobić w momencie wejścia do jakiegokolwiek budynku. Niestety doświadczenie pokazuje, że robią to jedynie osoby, które rozumieją wartość takiej wiedzy, na przykład profesjonalni ratownicy oraz ci, którzy uczestniczyli w sytuacji zagrożenia i to doświadczenie osobiste nadwątliło ich poczucie bezpieczeństwa i zmotywowało do większej uważności. Mam nadzieję, że po przeczytaniu tych kilku zapisanych przeze mnie zdań dołączą do nich także osoby z niepełnosprawnościami, aby świadomie czerpać z istniejących i skutecznie żądać wymaganych prawem, a wciąż w niektórych miejscach zaniedbywanych, rozwiązań.  

Przypisy

¹Na szczęście nie sięgamy jeszcze głębiej, do czasów gdy zabraniano wchodzić do pomieszczeń osobom na wózkach właśnie ze względu na przepisy pożarowe. Wspomina o tym m.in. w swojej pracy „The Spiral Cage” Al Davison. Za Angelina Adams, „The Spiral Cage”: Disability and the Work of Al Davison (https://the-toast.net/2014/11/03/disability-and-the-work-of-al-davison/ , dostęp 18.11.2022)

²Ustawa o zapewnieniu dostępności osób ze szczególnymi potrzebami z 2019 r.

³Leszko B., Platformy ratunkowe, [w:] Inżynier budownictwa, (181), marzec 2020.

⁴Ustawa o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, 2019.

⁵Mgr inż. poż. Andrzej Migas, Ergonomiczne aspekty ewakuacji osób ze szczególnymi potrzebami w trakcie działań ratowniczo-gaśniczych z uwzględnieniem krzeseł ewakuacyjnych, materacy oraz mat ratowniczych. Prezentacja wygłoszona na Konferencji naukowo-technicznej: Ewakuacja osób z niepełnosprawnościami, Wrocław, 7-8 kwietnia 2022 r.

⁶Wolny P., Tuśnio N., Ewakuacja osób z niepełnosprawnościami, [w:] Przegląd pożarniczy, styczeń 2020

Bibliografia: 

1. Hyjek M., Augustyniak M., Tota-Stawarczyk P., Dostępność. Bezpieczna ewakuacja. Fundacja Polska bez barier, Warszawa 2022. 
2. Migas A., Ergonomiczne aspekty ewakuacji osób ze szczególnymi potrzebami w trakcie działań ratowniczo-gaśniczych z uwzględnieniem krzeseł ewakuacyjnych, materacy oraz mat ratowniczych. Prezentacja wygłoszona na konferencji naukowo-technicznej „Ewakuacja osób z  niepełnosprawnościami”, Wrocław, 7-8 kwietnia 2022 r. 
3. Wolny P., Tuśnio N., Ewakuacja osób z niepełnosprawnościami, [w:] Przegląd pożarniczy, styczeń 2020. 
4. Leszko B., Platformy ratunkowe, [w:] Inżynier budownictwa, (181), marzec 2020.  
5. Ustawa o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20190001696 [dostęp: 18 listopada 2022]. 
6. Szmitkowski P., Ochrona osób z niepełnosprawnościami w sytuacji nadzwyczajnych zagrożeń, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce 2020. 

O autorce

Małgorzata Perdeus-Białek – trenerka, edukatorka, specjalistka ds. niepełnosprawności, długoletnia pracowniczka Centrum Dostępności UJ (byłego Działu ds. Osób Niepełnosprawnych UJ).