Nie daj się pokonać trudnościom. Odnajdywanie sensu i budowanie odporności psychicznej

Egzystencja człowieka przepełniona jest różnego rodzaju doświadczeniami życiowymi, które w wielu przypadkach mogą przekraczać jego wyobrażenia o własnych możliwościach poradzenia sobie z nimi.

Wydarzenia takie jak np. śmierć osoby bliskiej, ciężka choroba, kataklizmy, rozwód i wiele innych, wymagają nieraz od człowieka wspięcia się na wyżyny jego możliwości przystosowawczych. Mimo że doświadczenia te w większości mają charakter uniwersalny w skali świata, gdy stają się udziałem danego człowieka, to, w jaki sposób on sobie z nimi poradzi, będzie wynikiem współdziałania różnorodnych czynników (zasobów). Czynniki te różnią się w swej treści u każdego człowieka; duże znaczenie będzie miało środowisko, w którym wzrastał, wyposażenie genetyczne czy temperament a także istniejące w jego życiu sieci wsparcia. Są to elementy w dużej mierze “zastane”, związane z naszą biologią czy uwarunkowaniami psychospołecznymi, inne zaś nabywane są w trakcie życia.

Badacze zajmujący się psychologią kryzysu zwracają uwagę, że kryzys będący sytuacją przejściową, może stanowić szansę na rozwój ale także stwarza ryzyko powstania różnego rodzaju zaburzeń psychicznych. Odnosi się to zarówno do kryzysów normatywnych (związanych z przełomami wynikającymi z etapów rozwojowych) jak i sytuacyjnych (wynikających z trudnych a niekiedy wręcz traumatycznych doświadczeń). Oba te rodzaje kryzysów wymagają od człowieka zwiększonego wysiłku w przystosowaniu się do zmienionej sytuacji, powodując zachwianie się jego równowagi emocjonalnej.  

Niezależnie od dotychczasowego sposobu reagowania na rzeczywistość, wytworzonego często bez naszej świadomości a związanego z pewnymi właściwościami genetycznymi czy innymi czynnikami od nas niezależnymi, mamy wpływ na własne zachowanie. W momencie doświadczanych trudności, kryzysów czy traum, ogromną rolę w poradzeniu sobie z nimi może odegrać bardziej świadome podejście do problemu. Odkrycie swojej roli w reagowaniu na wydarzenie, a co za tym idzie, w tworzeniu rzeczywistości, w której będziemy żyć, może stanowić początek wewnętrznej przemiany. Zmiana ta, z człowieka poddanego i miotanego zewnętrznymi wydarzeniami, ma potencjał wzmocnienia jego psychicznej odporności i uczynienia go podmiotem swoich własnych wyborów. Świadomy wybór osobistej reakcji w odpowiedzi na jakiekolwiek życiowe wydarzenia, ma szansę nadać jego życiu zupełnie nową jakość.

Mimo że człowiek w swoim biologicznym wymiarze egzystencji poddany jest determinizmowi, to na poziomie psychicznym w pewnej mierze, a jeszcze bardziej - na poziomie duchowym "ma możliwość swobodnego zajmowania postawy wobec okoliczności i uwarunkowań" (Szczukiewicz, P., Szczukiewicz, A., 2018) Nawet w najtrudniejszych momentach w życiu, np. w przypadku kryzysów psychicznych czy nieuleczalnych chorób, człowiek rezylientny ma poczucie, że ostatecznie może wybrać w jaki sposób przyjmie swoje doświadczenie.

Ponieważ odporność psychiczna jest zjawiskiem dynamicznym, w określonych sytuacjach człowiek może mimo wszystko doświadczyć dogłębnej rozpaczy czy poczucia braku sensu w życiu. W sytuacjach kryzysowych, w momentach wiążących się z dużym cierpieniem szczególnie pomocne może okazać się podejście logoterapeutyczne. Wiedeński psychiatra Viktor Frankl widział w człowieku jednostkę kierującą się w życiu potrzebą odnalezienia sensu i celowości egzystencji. Kryzysowe sytuacje niejako wymuszają refleksje odnośnie do sensu życia, cierpienia i śmierci. Jednak nawet tak skrajne doświadczenia nie determinują utraty możliwości rozwojowych. Według teorii dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego, doświadczenie załamania psychicznego i rozpadu wewnętrznej integracji, dzięki przepracowaniu strat może stać się zalążkiem rozwoju. W rzeczywistości, każde kolejne doświadczenie poradzenia sobie z kryzysem i rozwiązania trudnego problemu buduje prężność psychiczną.

Badacze wskazują, że odporność psychiczną można nabyć poprzez świadomą decyzję i zaangażowanie w nabywanie wzmacniających umiejętności, które zawierają się w pięciu ogólnych kategoriach: regulowanie pobudzenia (reakcji ciała na stres); kontrola silnych, negatywnych emocji; zwiększanie poczucia szczęścia; wzrastanie, czyli radzenie sobie w sposób adaptacyjny oraz emocjonalne przygotowanie się na trudne momenty. Każdą z nich można rozwijać poprzez konkretne ćwiczenia, dostępne do pracy indywidualnej bądź z pomocą specjalisty.

Budowaniu prężności psychicznej, która będzie dla nas wsparciem, sprzyja stworzenie sobie warunków i trzymanie się pewnych strategii również w momencie, kiedy odczuwamy wyczerpanie dotychczasowych zasobów. W takich sytuacjach warto nie brać na siebie zbyt wielu zadań, ograniczyć wyzwania. Warto również dobrze poznać siebie i świadomie unikać sytuacji pogłębiających złe samopoczucie (np. osoba depresyjna może w gorszych momentach świadomie zrezygnować ze słuchania muzyki o molowym zabarwieniu, która może stać się katalizatorem obniżonego nastroju).

Wyniki badań nad rezyliencją dają nadzieję, że odporności psychicznej można się nauczyć, niezależnie od niesprzyjających ku temu czynników, takich jak niektóre uwarunkowania genetyczne czy psychologiczne. Dużą nadzieją napawają odkrycia z dziedziny neurobiologii świadczące o tym, że mózg może się rozwijać jeszcze długo po osiągnięciu dojrzałości, w związku z tym nie tylko osoby, które urodziły się z pewnymi sprzyjającymi cechami mogą odkryć i wzmocnić w sobie te adaptacyjne umiejętności. W jakim zakresie się to uda jest z pewnością sprawą bardzo indywidualną, zależną m.in. od poziomu motywacji do zmiany i pracy nad sobą, gdyż jak wiadomo, wbrew sobie niewiele można osiągnąć.

Bibliografia

 Berndt, C. (2015). Siła rezyliencji. Jak uodpornić się na stres, depresję i wypalenie zawodowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydanie I, Kraków.

Kubacka-Jasiecka, D. (2016). Kryzys emocjonalny i trauma szansą na rozwój i potęgowanie zdrowia. Wątpliwości i pytania. Rocznik Filozoficzny Ignatianum, 22(1), 51-89.

Schiraldi, G. R. (2019). Tajemnica odporności psychicznej. Jak poradzić sobie ze stresem, traumą i przeciwnościami losu. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Spętana, J. (2016). Sens życia jako wyznacznik zdrowia oraz kategoria badawcza w obszarze nauk społecznych. Chowanna, 1, 301-317.

Szczukiewicz, P. Logoterapia a pomaganie w kryzysie psychicznym – studium przypadku. katpsych.truni.sk/existprob/prispevky/szczuk.html [dostęp:30.06.2021].

Szczukiewicz, P., Szczukiewicz, A. (2018). Logoterapia Viktora Frankla w psychoterapii i poradnictwie psychologicznym. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J - Paedagogia-Psychologia, 31(3), 195-205.

O autorce:

mgr Anna Kwaśniewska - doradczyni edukacyjna w Dziale ds. Osób Niepełnosprawnych UJ.