Jak stres wpływa na mózg i procesy pamięciowe?

Trudności z pamięcią są pojęciem szerokim i jednocześnie na tyle uniwersalnym, że prawdopodobnie znaczna część osób znalazłaby w swoim życiu podobne doświadczenie.

Szerokim tematem są również przyczyny takich trudności, a ich określenie ma istotne znaczenie w procesie diagnozowania, ponieważ – co warto zaznaczyć – problemy pamięciowe  nie zawsze będą problemem w znaczeniu klinicznym. Dla przykładu – inne będzie rozumienie zaburzeń procesów poznawczych w przebiegu stresu przewlekłego, inne – w przebiegu zmian metabolicznych w chorobie nowotworowej, inne w przebiegu dezorganizacji myślenia w schizofrenii, inne po udarze mózgu, inne w przebiegu otępienia, a jeszcze inne po nieprzespanej nocy czy nadużywaniu substancji psychoaktywnych. Dlatego, kiedy zachodzi taka potrzeba, ważna jest dokładna i profesjonalna diagnoza, tym bardziej, że nie zdarza się, aby zaburzenia procesów poznawczych o większym nasileniu były jedyną i wyizolowaną grupą objawów. Zazwyczaj w pogłębionym wywiadzie okazuje się, że towarzyszą im inne symptomy z obszaru emocji, zachowania oraz funkcjonowania społecznego, co może już tworzyć konstelację objawów w postaci konkretnego zaburzenia. 

Pamięć nie jest jednolitą całością. W jej opisach naukowcy posługują się różnymi podziałami, ale na użytek tego artykułu wspomnimy o podziale na: pamięć długotrwałą i krótkotrwałą oraz pamięć jawną i utajoną. Pamięć długotrwała dotyczy osobistych zdarzeń z życia, faktów, pojęć i relacji tworzących podstawy wiedzy o świecie, a także obrazów – najczęściej o wyrazistej treści emocjonalnej. Nie ma precyzyjnych danych na temat pojemności pamięci długotrwałej, ale badacze raczej skłaniają się do uznania, że z przyczyn biologicznych i tak nie jesteśmy w stanie wykorzystać całej pojemności własnej pamięci. Pamięć krótkotrwała jest niejako magazynem przechowującym na bardzo krótki okres kilka informacji potrzebnych do wykonania bieżącej czynności (np. numer telefonu, pod który chcesz właśnie zadzwonić lub lista zakupów).

Podział na pamięć jawną i utajoną odnosi się do różnych form przechowywania i wydobycia materiału. Pamięć jawna dotyczy faktów i zdarzeń wraz ze świadomością ich znajomości. Pamięć utajona wraz ze składową pamięci proceduralnej dotyczy wiedzy, jak coś robić, nawet bez konieczności świadomego myślenia o tym procesie. Informacje mogą przemieszczać się między magazynami pamięci jawnej i utajonej, np. kiedy po okresie świadomego zapamiętywania materiału lub czynności, nagle orientujesz się, że po prostu już to robisz. 

Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że struktury mózgowe odpowiedzialne za emocje oraz pamięć są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie na sobie oddziałują. Przykładem takiej struktury odpowiedzialnej za reakcje emocjonalne jest tzw. ciało migdałowate, które podczas silnego stresu aktywuje duże i silnie oddziałujące włókna nerwowe łączące je z hipokampem. Aktywizacja tych szlaków powoduje zakłócenia w funkcjonowaniu hipokampa. Ciało migdałowate może utrzymywać wysoki poziom aktywności w reakcji na stres i nie zmniejszać go nawet po ustąpieniu zagrożenia. Możemy wtedy odczuwać niepokój, lęk oraz obserwować pogorszenie pamięci nawet wówczas, gdy już nic nam realnie nie zagraża. 

Stres, w szczególności przewlekły, wpływa na struktury odpowiedzialne za pamięć poprzez:

1. zaburzenia komunikacji między komórkami układu nerwowego (neuronami) lub uszkodzenia ich fragmentów,
2. zahamowanie powstawania nowych neuronów,
3. zmniejszenie dostawy glukozy do mózgu, co może prowadzić do obumierania neuronów.

Zależność między nasileniem stresu a procesami pamięciowymi jest opisywana poprzez tzw. funkcję odwróconego „U”. Najbardziej optymalnym stanem dla naszych procesów pamięciowych jest stan umiarkowanego pobudzenia. W sytuacji całkowitego braku stymulacji lub nadmiernego przeciążenia pamięć ulega pogorszeniu. Badania pokazują, że bardziej wrażliwe na stres jest wydobywanie z pamięci wcześniej zapamiętanych informacji niż tworzenie nowych wspomnień. Czyli mówiąc inaczej, można się czegoś nauczyć, ale pod wpływem stresu trudno będzie to z pamięci wydobyć. W jakich sytuacjach warto zwrócić szczególną uwagę na symptomy pogorszenia funkcjonowania procesów poznawczych:

• a)  kiedy obserwujemy znaczące ogólne pogorszenie swojego funkcjonowania w różnych obszarach swojego  życia, 
• b) kiedy pomimo ustąpienia sytuacji stresującej, poprawa funkcji poznawczych nie wraca do stanu sprzed kryzysu,
• c) po urazie głowy, zatruciach (np. lekami, substancjami psychoaktywnymi, innymi toksynami), po utracie przytomności,
• d) kiedy obniżeniu funkcji poznawczych towarzyszą inne objawy, np. obniżenie nastroju, stany lękowe, utrata zainteresowań lub zadowolenia w zakresie ważnych dla siebie aktywności, zaburzenia snu, spadek libido, zaburzenia apetytu, poczucie zmęczenia fizycznego i psychicznego, negatywne myślenie o własnej osobie, myśli samobójcze lub jakiekolwiek zachowania autodestrukcyjne, nawracające myśli o jakimś trudnym wydarzeniu / zagrożeniu, dziwne doznania (np. halucynacje).

W powyższych okolicznościach wskazana jest konsultacja ze specjalistą, który mógłby – również przy użyciu specjalistycznych narzędzi diagnostycznych, np. testów psychologicznych lub metod neuroobrazowania – obiektywnie ocenić poziom funkcjonowania procesów poznawczych danej osoby i dzięki temu zaproponować najbardziej optymalną formę pomocy.

Bibliografia

Cierpiałkowska, L., Sęk H. (2016). Psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Herzyk, A. (2005). Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10 (1993). Kraków – Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Kryteria diagnostyczne z DSM-5 (2013). Wrocław: Wyd. EDRA Urban & Partner. 
Maruszewski, T. (2015). Psychologia poznania. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 
Sapolsky, Robert M. (2012), Dlaczego zebry nie mają wrzodów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 

O autorce

mgr Monika Mazur - specjalistka psycholog kliniczny, psychoterapeutka, absolwentka psychologii Wydziału Filozoficznego UJ. Posiada wieloletnie doświadczenie pracy w Szpitalu Klinicznym im. dr Józefa Babińskiego w Krakowie, aktualnie pracuje w Studenckim Ośrodku Wsparcia i  Adaptacji UJ oraz w Poradni Zdrowia Psychicznego.