Jak przeciwdziałać otyłości? 

Definicja i przyczyny nadwagi/otyłości Od 1975 roku liczba osób doświadczających otyłości uległa potrojeniu. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje nadwagę i otyłość jako nieprawidłowe i nadmierne gromadzenie tkanki tłuszczowej, które stwarza zagrożenie dla zdrowia. 

Otyłość jest chorobą przewlekłą, stąd wymaga rozpoznania i leczenia. Warto również zaznaczyć, że nie jest ona chorobą metaboliczną, lecz efektem zaburzeń odżywiania, zbyt małej aktywności fizycznej i spowodowanego nimi dodatniego bilansu energetycznego. Kryterium diagnostycznym WHO jest parametr BMI, wyliczany przez podzielenie masy ciała (w kg) przez kwadrat wysokości ciała (wyrażonej w metrach). Wartość powyżej 30kg/m2 uznaje się z I stopień otyłości, a wartości powyżej 25kg/m2 diagnozuje jako nadwagę.  

Wśród czynników ryzyka rozwoju otyłości można wymienić np.: styl życia, dostępność żywności o dużej gęstości energetycznej, czynniki psychologiczne (np. zaburzenia lękowe czy „zajadanie stresu”) czy hormonalne (np. niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga, zespół Downa).  

Powikłania nadwagi/otyłości 

Nadwaga i otyłość to przyczyny wielu powikłań, a wśród nich np.: zaburzenia wydzielania cytokin produkowanych przez tkankę tłuszczową (adipokiny), rozwój insulinooporności, hiperinsulinemia, czy gromadzenia tłuszczu poza tkanką tłuszczową (np. w wątrobie). W miarę postępowania choroby rozwija się cukrzyca typu 2, dyslipidemia, szereg chorób układu krążenia (np. nadciśnienie tętnicze, miażdżyca), zaburzenia hormonalne, jak i nowotwory. Otyłości towarzyszą również inne problemy zdrowotne związane z gromadzeniem się tłuszczu, np.: refluks żołądkowo-przełykowy, bezdech senny, zaburzenia wentylacji płuc, problemy z poruszaniem się będące wynikiem choroby zwyrodnieniowej stawów, kamica pęcherzyka żółciowego czy ogólne pogorszenie jakości życia. 

Przeciwdziałanie otyłości 

Obniżenie masy ciała prowadzi do ogólnej poprawy stanu zdrowia (np. zmniejsza stężenie glukozy we krwi, glikowanej hemoglobiny, frakcji LDL cholesterolu, trójglicerydów), zmniejsza ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 czy ryzyko sercowo-naczyniowe, może prowadzić do zmniejszenia przyjmowania leków obniżających ciśnienie krwi, normalizujących stężenie glukozy, czy ogólnej poprawy jakości życia.

Biorąc pod uwagę odsetek populacji z nadwagą/otyłością, tak ważna jest profilaktyka. W ramach profilaktyki pierwotnej zaleca się spożywanie zbilansowanej i urozmaiconej diety, zgodnej z indywidualnym zapotrzebowaniem energetycznym. Zgodnie z zaleceniami 20-35% dziennego zapotrzebowania na energię powinno być zaspokojone z tłuszczy (większy odsetek tłuszczu w diecie dla osób bardziej aktywnych fizycznie), oczywiście biorąc pod uwagę ich jakość. W praktyce oznacza to ograniczenie spożywania produktów zawierających nasycone kwasy tłuszczowe (np. słodkich/słonych przekąsek/produktów wytworzonych na bazie tłuszczu palmowego czy masła, które przy okazji zawierają tłuszcze typu trans, czekolady, itp.), a zwiększenie spożycia produktów bogatych w jedno- (np. oliwa z oliwek) i wielonienasycone kwasy tłuszczowe (ryby, niektóre wodorosty). 55-75% wartości energetycznej diety powinny stanowić węglowodany (jednak ograniczając spożycie węglowodanów prostych, tj. glukozy, fruktozy, laktozy i sacharozy). Białka powinny dopełnić wartość energetyczną diety (10-15%). Stałym elementem diety musi być błonnik pokarmowy, którego zawartość powinna zawierać się od 18 g do 38 g na dobę.

Jedną z diet, która w ostatnim czasie zyskała wielu zwolenników, jest dieta Intermittent fasting (IF), która w skrócie opiera się na okresach postów i restrykcji dietetycznych związanych ze znacznym ograniczeniem kaloryczności diety i naprzemiennymi okresami jedzenia bez ograniczeń. Główną cechą jest rezygnacja z tradycyjnych odstępów między posiłkami. Najczęstszym wariantem jest reżim 16/8, czyli 16 godzin postu i 8-godzinne okno żywieniowe. Istnieją dane naukowe raportujące, że ten typ diety przynosi korzystne efekty dla redukcji masy ciała u dorosłych. Nowy przegląd systematyczny, opublikowany w 2020 roku, analizował IF w kontekście leczenia otyłości i włączył w sumie 18 randomizowanych badań (badań, w których uczestnicy są losowo przypisywani do grupy otrzymującej lek/interwencję lub otrzymującej placebo) z grupą kontrolną i 9 badań bez grupy kontrolnej. Badania te trwały od 2 do 26 tygodni i włączały od 10 do 244 uczestników. Jedynie 2 badania obejmowały okres jednego roku. Wszystkie badania raportowały spadek masy ciała od 0,8% do 13%, względem masy ciała zanotowanej na początku badania. Nie zanotowano żadnych poważnych efektów ubocznych. 12 badań porównujących IF z restrykcją kaloryczną nie odnotowano różnic pomiędzy oboma podejściami. Badania włączające pacjentów z cukrzycą typu 2 raportowały poprawę kontroli glikemii. Głównym ograniczeniem przedstawionych badań była niewielka liczba uczestników i krótki okres obserwacji. 

Dieta w połączeniu z odpowiednią aktywnością fizyczną powinny stać się elementem stylu życia. Ze względu na wczesne kształtowanie nawyków żywieniowych, które potem mogą obarczać dorosłe życie, zaleca się, by troska o zdrowie w zakresie odżywiania i aktywności fizycznej była elementem prozdrowotnego wychowania od najwcześniejszych lat.

Bibliografia:

1. www.who.int/topics/obesity/en (dostęp 29.06.2021) 
2. Conus F., Allison D.B., Raabasa-Lhoret R. i wsp.: Metabolic and behavioral characteristics of metabolically obese but normal weight women. J. Clin. Endocrinol. Metabol., 2004; 89: 5013–5020 
3. Endalifer, M. L., & Diress, G. (2020). Epidemiology, predisposing factors, biomarkers, and prevention mechanism of obesity: A systematic review. Journal of obesity, 2020.
4. Long, J. D., Dodd, S. L., Doumit, R., Boswell, C., O’Boyle, M. W., & Rogers, T. (2020). Integrative Review of Dietary Choice Revealed by fMRI: Considerations for Obesity Prevention and Weight‐Loss Education. Worldviews on Evidence‐Based Nursing, 17(2), 151-157.
5. https://www.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2020/12/Normy_zywienia_2020web-1.pdf (dostęp 29.06.2021)
6. Welton, S., Minty, R., O’Driscoll, T., Willms, H., Poirier, D., Madden, S., & Kelly, L. (2020). Intermittent fasting and weight loss: Systematic review. Canadian Family Physician, 66(2), 117-125.
7. https://www.mp.pl/pacjent/dieta/diety/diety_alternatywne/63644,diety-alternatywne (dostęp 29.06.2021) 

O autorce

Dr Joanna Zając od 12 lat pracownik naukowo- dydaktyczny w Zakładzie Higieny i Dietetyki UJ CM. Członek polskiego o. Cochrane (organizacja zrzeszająca niezależnych naukowców, specjalistów oraz pacjentów, której celem jest tworzenie wiarygodnych dostępnych informacji na temat zdrowia), współautor przeglądów systematycznych. Zainteresowania naukowe skupiają się wokół zagadnień dietetyki i metodologii badań.