Ja jestem OK, ty jesteś OK

Istnieje wiele teorii rozwoju i osobowości, które opisują nasze funkcjonowanie. Jedną z nich jest analiza transakcyjna (AT) - koncepcja stosunków międzyludzkich stworzona na początku lat 60’ przez psychiatrę Erika Berna.

Autor opisał ludzkie funkcjonowanie na kilku poziomach, między innymi osobowościowym, skryptów życiowych czy transakcji i gier w komunikacji. W rozumieniu Międzynarodowego Towarzystwa Analizy Transakcyjnej (ITAA) „AT jest teorią osobowości i systemem psychoterapii ukierunkowanej na osobisty rozwój i osobistą zmianę”. (Steward, Joines, 2020). Przyjrzyjmy się jej bliżej. 

Stan Ja Dziecko charakteryzuje się dominacją zachowań typowych dla perspektywy dziecka, takich jak nieodpowiedzialność, beztroska, emocjonalność czy skłonność do zaspokajania swoich potrzeb bez względu na konsekwencje. W komunikacji będzie kierować się kategoriami  ‘chcę- nie chcę, lubię – nie lubię’, bez względu na racjonalną analizę sytuacji. Wyróżnić możemy tutaj trzy podtypy, które będą się dość istotnie różniły zestawem charakterystycznych cech:

• Dziecko spontaniczne – radosne, ciekawe świata, niezależne, zadające mnóstwo pytań i czerpiące z życia jak najwięcej;
• Dziecko zbuntowane – humorzaste, obrażalskie, robi tylko to, co chce i nie akceptuje cudzego punktu widzenia;
• Dziecko uległe – grzeczne, spolegliwe, często zależne od innych i poddające się cudzej woli , na krytykę może zareagować płaczem i wycofaniem.

Stan Ja Rodzic kieruje się zasadami i wartościami, ale może go cechować nadmierna opiekuńczość czy kontrola. Będzie używać takich komunikatów jak ‘wolno- nie wolno, wypada- nie wypada, świat jest dobry- zły’. Ten stan ego pełni dwie funkcje – umożliwia pełnienie roli rodzica dla własnych dzieci oraz wykonuje wiele działań automatycznych, dlatego że ‘tak należy robić’, co zaoszczędza czas i energię. W tym przypadku również możemy mówić o wariantach:

• Rodzic opiekuńczy – dba o innych, wspiera, motywuje - czasem w sposób nadmiarowy, zawsze jest gotowy do pomocy i udzielenia porady;
• Rodzic normatywny - jest nadmiernie osądzający i oceniający, trudno uzyskać jego akceptację, może wpędzać w poczucie winy.

Trzeci stan Ja - Dorosły - charakteryzuje się odpowiedzialnością, racjonalnością i konsekwencją.  Potrafi zachować równowagę między własną emocjonalnością a wymogami życia w społeczeństwie. Skupia się na faktach, zadaniach, ocenie rzeczywistość ‘tu i teraz’, bez fantazjowania czy szukania wymówek. Potrzebny jest do przetwarzania dużej ilości danych. Jest najbardziej dojrzałym z wszystkich stanów ja i powinien dominować u zdrowego, dorosłego człowieka. W odróżnieniu od pozostałych stanów ego ma tylko jedną wersję.

Wszystkie stany ego są tak samo istotne i potrzebne, składając się w spójną całość i pozwalając na pełnię życia. Nie mają one żadnego związku z wiekiem osoby czy też pełnionymi w życiu rolami. Pierwowzorem poszczególnych wzorców są osoby z naszego otoczenia – w przypadku stanu rodzica czy dorosłego często bliscy dorośli, w przypadku dziecka – my sami z okresu dziecięcego. 

Transakcje i reguły komunikacji

W naszym codziennym funkcjonowaniu możemy zauważyć naprzemienność używanych stanów Ja. Berne mówił o tym, że między uczestnikami interakcji zachodzą różne transakcje na poziomie poszczególnych stanów ego. Są one też ściśle powiązane z regułami obowiązującymi w komunikacji.

"Wyobraźmy sobie rozgniewaną matkę, która dyscyplinuje dzieci w czasie głośnej kłótni. Cała jej postawa ciała wyraża gniew, ma podniesiony ton głosu. Nagle dzwoni telefon, a po drugiej stronie szef – postawa ciała, głos, wyraz twarzy zmieniają się radykalnie - w głosie pojawia się większy spokój, a wręcz podporządkowanie, rozmowa jest prowadzona z zupełnie innego poziomu. W odpowiedzi na wymogi sytuacji z reakcji stanu ego Rodzica kobieta przeszła płynnie w stan Dorosłego".

Najprostsze transakcje odbywają się na poziomie Dorosły – Dorosły. Prostymi transakcjami są również te, gdzie uczestnicy interakcji przyjmują stany ego adekwatne do pełnionych ról – np. komunikacja dziecka i rodzica, gdzie dziecko prosi o coś, a rodzic zaspokaja tę potrzebę. Oba te przykłady prezentują transakcję komplementarną (równoległą), w której reakcje obu stron są oczekiwane, zgodne z naturalnie przyjętym porządkiem, adekwatne do stanu ego, jakiego się spodziewaliśmy. Zgodnie z pierwszą regułą komunikacji tak długo, jak transakcje są komplementarne, komunikacja może zachodzić bez przeszkód.

Druga reguła komunikacji mówi, że komunikacja przerwie się, gdy dojdzie do transakcji skrzyżowanej. Ten rodzaj transakcji jest przyczyną większości trudności w komunikacji społecznej, czy to na poziomie bliskich relacji, czy też zawodowych. Początkowo komunikacja wychodzi z poziomu Dorosłego u obu rozmówców, jednak szybko przechodzi w inną relację – np. Rodzic – Dziecko. W takiej sytuacji pierwotnie zgłoszony w rozmowie temat ulega zawieszeniu, podobnie jak konstruktywny sposób komunikacji, do czasu, gdy nastąpi zmiana stanu Ja u jednego z rozmówców.

Ostatni rodzaj transakcji to transakcja ukryta. Występuje wtedy, gdy obie osoby pozornie przyjmują jeden ze stanów ego, jednak w rzeczywistości głębiej ukryte są inne postawy. Z tego typu transakcji wywodzą się gry psychologiczne, które utrwalają się często w skrypty postępowania.

Pozycje psychologiczne

Kolejnym nurtem, o którym mówi analiza transakcyjna jest postawa, jaką przyjmujemy wobec siebie samych i świata. Jest ona zależna od poziomu rozwoju każdego ze stanów ego, a co za tym idzie, powiązana z poziomem naszego rozwoju osobistego oraz kondycji psychologicznej. Postawa wobec siebie i świata jest na ogół mocno utrwalona i działa jak filtr, przez który ludzie postrzegają rzeczywistość i dokonują oceny własnych i cudzych zachowań. 

AT opisuje cztery rodzaje postaw:

1. Ja jestem OK, ty jesteś OK – to najbardziej konstruktywna, najzdrowsza postawa. Charakteryzuje się szacunkiem wobec siebie i innych, nastawieniem na akceptację wzajemnych potrzeb i rozwiązywanie pojawiających się konfliktów.
2. Ja jestem OK, ty nie jesteś OK to pozycja charakteryzująca się nastawieniem na siebie i zrzucaniem cech niewygodnych na inne osoby, często wiąże się z niskim poczuciem odpowiedzialności.
3. Ja nie jestem OK, ty jesteś OK to postawa, cechująca osoby, które mają obniżone poczucie własnej wartości, a potrzeby innych stawiają ponad własne. Często powiązane z introwersją i izolacją społeczną.
4. Ja nie jestem OK, ty nie jesteś OK to najbardziej destruktywna forma, cechująca się wrogim nastawieniem zarówno do samego siebie, jak i innych. Może wskazywać na trudności w sferze zdrowia psychicznego.

Analiza transakcyjna jest stosowana jako teoria osobowości, forma psychoterapii czy zarządzania. Można z niej jednak korzystać także z powodzeniem w samodzielnej pracy rozwojowej. Przyjrzenie się swoim reakcjom i zachowaniu w różnych sytuacjach, obserwacja, w jaki sposób komunikujemy się z innymi ludźmi czy refleksja jaką postawę prezentujemy wobec siebie i świata mogą przynieść nam nową wiedzę na własny temat.

Bibliografia:

Berne, E. (1998) Dzień dobry i… co dalej. Psychologia ludzkiego przeznaczenia. Dom Wydawniczy REBIS. Poznań.
Berne, E. (2004) W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Harris, T. (1987) W zgodzie z sobą i z tobą. Praktyczny przewodnik po analizie transakcyjnej. IW PAX. Warszawa
Steward, I., Joines, V., (2020) Analiza transakcyjna dzisiaj. Rebis. Poznań.

O autorce

Magdalena Niedbał – psycholog i trener z doświadczeniem w pracy z różnymi grupami osób. Pełniła rolę doradcy edukacyjnego w DON UJ, zagłębiając tematykę wsparcia wysokofunkcjonujących studentów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.