Czy każdy głuchy jest Głuchy?

Głusi wypracowali bowiem wiele zjawisk uznawanych powszechnie za wyznaczniki autonomicznej kultury, takich jak odrębny język, świadomość historyczna, wyrażająca tożsamość sztuka, charakterystyczne zwyczaje oraz własne instytucje. Te wszystkie elementy pozwalają określić niesłyszących jako spadkobierców i kontynuatorów wyjątkowych tradycji nazywanej Kulturą Głuchych. Termin ten odnosi się do społeczności Głuchych użytkowników języka migowego i jest wyrazem poczucia tożsamości i przynależności do tej wspólnoty. Warto wspomnieć, że nie wszystkie osoby z niepełnosprawnością słuchu czują się częścią tej grupy. Innymi słowy: nie każdy głuchy jest Głuchy. Słowo „głuchy” wskazuje na fizjologiczne uwarunkowania i trudności, jakie mogą napotkać ludzi niesłyszących w życiu społecznym.

Kim zatem są Głusi? To członkowie określonej mniejszości językowej, dla których język migowy jest pierwszym językiem, i którzy uwarunkowania percepcyjne uznawane przez większość jako problem do naprawy, postrzegają jako rzecz normalną, a nawet wartość samą w sobie. Bycie Głuchym oznacza więc akceptację oraz dumę z bycia osobą niesłyszącą oraz poczucie więzi z osobami podzielającymi ten pogląd. Wielka litera w słowie „Głuchy” to również deklaracja przynależności do Kultury Głuchych, do jej wartości, przekonań i norm. Co ciekawe - przynależność do grupy Głuchych nie zawsze musi się wiązać z utratą lub niepełnosprawnością słuchu. Najlepszy przykład stanowią słyszące dzieci niesłyszących rodziców, którzy są aktywnymi uczestnikami Kultury Głuchych i zdecydowanie najlepszymi tłumaczami polskiego języka migowego ze względu na ich czynne funkcjonowanie w obu środowiskach. Zdarzają się też sytuacje, kiedy to osoba głucha nie odczuwa potrzeby identyfikacji z kulturą Głuchych. Nie każdego głuchego można więc nazwać Głuchym, ponieważ wielka litera w tym słowie sygnalizuje uczestnika pewnej kultury, posiadającej swoje cechy charakterystyczne oraz tożsamość konstruowaną wokół odmiennie uporządkowanych hierarchii wartości. Z tego względu, aby oddać wewnętrzne zróżnicowanie społeczności niesłyszących używa się niekiedy zapisu g/Głusi, który obejmuje również osoby nieutożsamiające się z Kulturą Głuchych oraz tych, którzy się z nią utożsamiają.

Dlatego osoby głuche od urodzenia, wychowujące się w środowisku głuchych, uczą się języka polskiego jako obcego. Cechą wyróżniającą język migowy jest gramatyka funkcjonująca w przestrzeni. To, co zachodzi w sposób liniowy i sekwencyjny w języku mówionym, staje się jednoczesne i wielopoziomowe w migowym. Mowa ma tylko jeden wymiar – rozciągłość w czasie – zaś w przypadku języka migowego można mówić o czterech wymiarach: trzech w przestrzeni oraz jednym w czasie. Nadaje to językowi migowemu wręcz „kinowy” charakter, tym bardziej, że nie opiera się tylko na użyciu rąk. Również mimika twarzy pełni tu specyficzne funkcje językowe: może służyć wyrażaniu konstrukcji składniowych, takich jak okresy warunkowe czy pytania oraz funkcjonować jak przysłówki.

W jaki sposób zaczęło się przebudzenie kulturowe osób niesłyszących? Zapoczątkowali je studenci Uniwersytetu Gallaudeta w Waszyngtonie, którzy w 1988 r. po kolejnym wyborze słyszącego rektora rozpoczęli protest. Okupowali oni kampus, domagając się od władz wyboru osoby głuchej, co w końcu udało się osiągnąć. Wydarzenia te pokazały, że środowisko głuchych nie jest bezsilne i bierne. Nowej mocy nabrał ruch dążący do upodmiotowienia głuchych, który już w latach 70. XX w. zainicjowała socjolog Barbara Kannapell, zakładając organizację Deaf Pride (Duma z bycia Głuchym).

W Polsce przejawem takiej mobilizacji była kilkutysięczna demonstracja osób niesłyszących w Warszawie 28 lutego 2014 r. Jednym z głównych postulatów protestujących było powszechniejsze stosowanie polskiego języka migowego w sferze publicznej. W tej samej dekadzie zaczęto tworzyć instytucje odwołujące się wprost do idei kultury Głuchych. To właśnie one są katalizatorem i zarazem przejawem mobilizacji środowiska. Jedną z takich organizacji jest „Ruch Społeczny Głuchych i Ich Przyjaciół”. Do idei Deaf Pride odwołuje się również Fundacja Promocji Kultury Głuchych „KOKON”, której celem jest wspieranie polskiej społeczności Głuchych w jej walce o status społeczny i uznanie jej praw². Podobny charakter ma Krakowska Fundacja Rozwoju Edukacji Niesłyszących im. Marka Mazurka „Między uszami” – kolejna organizacja definiująca głuchotę również w kategoriach społeczno-kulturowych.

W kształtowaniu środowiska Głuchych dużą rolę odgrywają niesłyszący artyści. Najbardziej charakterystyczną formą sztuki Głuchych jest niezwykle ekspresywna poezja migana. Za pomocą języka migowego, który płynnie komponuje się z mową ciała, można wyrazić nie tylko treść, ale również – tak ważne w poezji – emocje. Te możliwości wykorzystują również członkowie grupy „Młodzi Migają Muzykę”, którzy w języku migowym interpretują utwory muzyki rozrywkowej, obecni też od 2013 roku na swoim kanale YouTube³. W USA i Europie Zachodniej coraz popularniejszy staje się kierunek sztuki o nazwie Deaf Art, który obejmuje przede wszystkim sztuki plastyczne, zwłaszcza malarstwo i fotografię, ale też film i teatr. Jest to sztuka Głuchych artystów, odnosząca się do ich doświadczeń. Charakteryzuje się głównie wykorzystaniem symboli nawiązujących do pojęcia głuchoty i sytuacji osób niesłyszących w społeczeństwie. Stąd popularny jest motyw oczu oraz dłoni będących dla Głuchych istotnymi narzędziami porozumiewania się. Ważnym symbolem w pracach są też motyle. Nie mają one zmysłu słuchu, czego jednak nie dostrzegamy – widzimy przede wszystkich piękno, barwność, grację i swobodę. 

W Polsce artyści niesłyszący często współpracują ze sobą nie tylko w trakcie integracyjnych plenerów, ale również w takich grupach artystycznych jak Nasza Galeria czy Grupa Artystów Głuchych GAG⁴, która na jedną ze swoich wystaw zapraszała plakatem „Widzę, nie słyszę, tworzę…”. W części prac polskich twórców trudno jednak dostrzec specyficzne stylistyczne bądź tematyczne cechy czy jednoznaczne znaki i symbole typowe dla Deaf Art. 

Wraz z rozpowszechnieniem się Internetu kultura Głuchych zyskała nowe możliwości - media społecznościowe oraz vlogi zamieszczane w serwisie YouTube okazały się niezwykle pomocne we wzajemnych kontaktach między osobami niesłyszącymi oraz wyrażaniu swoich opinii. Krótkie filmy z cyklu „Głucha Polka Potrafi”, to wywiady z Głuchymi kobietami, które dzielą się swoimi przeżyciami oraz prezentują jak wygląda ich życie. Ponadto na kanale tym znaleźć można informacje na temat warsztatów i szkoleń dla osób niesłyszących. Działający od 2013 roku kanał internetowy „Fundacji Między Uszami” stawia sobie za cel uwrażliwienie słyszącej części społeczeństwa na odmienną, ale całkowicie pełnoprawną, tożsamość językowo-kulturową Głuchych⁵.

Tematyka kanału to przede wszystkim akcje społeczne oraz tłumaczenia na PJM. „Halo Ziemia” to kanał, który jest dodatkiem wizualnym do bloga o tym samym tytule, poruszającego tematykę społeczną⁶.

Aktywność Głuchych internautów dowodzi ogromnych możliwości komunikacyjnych języka migowego. Okazuje się, że pozwala on wyrazić wszystko oraz dyskutować na każdy temat, zarówno w sposób konkretny, jak i abstrakcyjny. Można zarówno prowadzić w nim debaty społeczne, jak tworzyć poezję i mówić o uczuciach. W przestrzeni wirtualnej Głusi jasno określają to, czego pragną w związku ze swoim życiem codziennym oraz komfortem równego dostępu do kultury. Szczególnie akcentują kwestię napisów do filmów czy programów telewizyjnych, argumentując

tworzymy grupę 4 milionów dyskryminowanych obywateli. Nie zgadzamy się na wykluczenie społeczne i brak dostępu do informacji⁷.

Niezależnie od tematyki powyższych kanałów, każdy z nich dobitnie komunikuje, kim czują się osoby niesłyszące. Temu samookreśleniu, będącemu tak istotnym aspektem Kultury Głuchych, towarzyszy duma z bycia Głuchym oraz chęć zmiany stereotypowego myślenia słyszącej części społeczeństwa na ich temat.

Przypisy

¹https://vizja.pl/podsumowanie-konferencji-pn-glusi-jako-mniejszosc-jezykowa-i-kulturowa,a253.html, data dostępu: 1.09.2020.

²https://fundacjakokon.pl/, data dostępu: 6.09.2020.

³https://www.youtube.com/channel/UCAVixqIrZJMLCtBebdBjpMQ, data dostępu: 11.09.2020.

⁴http://www.gag.art.pl/start/, data dostępu: 11.09.2020.

⁵https://www.youtube.com/channel/UCgvywbxAcsgJr_gfpqKLXXw, data dostępu: 7.09.2020.

⁶http://haloziemia.pl/, data dostępu: 15.09.2020.

⁷http://razemztoba.pl/spoleczenstwo-glusi-apeluja-o-dostepnosc-telewizji/, data dostępu: 9.09.2020.

Bibliografia

A. Butkiewicz Alina i in., Sytuacja i możliwości aktywizacji Głuchych, Wrocław 2014.

A. Grabowska (red.), 70 lat Polskiego Związku i 140 lat Ruchu Społecznego Głuchych w Polsce. Wybrane wspomnienia, Warszawa 2016.

E. Woźnicka (red.), Tożsamość społeczno – kulturowa Głuchych, Łódź 2007.

O autorce:

Elżbieta Wiącek - dr nauk humanistycznych w dziedzinie nauk o sztuce. Od 2005 r. adiunkt w Instytucie Studiów Regionalnych, a obecnie w Instytucie Studiów Międzykulturowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autorka książek: Mniej uczęszczane ścieżki do raju. O filmach Jima Jarmuscha (2001), Filmowe podróże Abbasa Kiarostamiego (2004), Semiotyczna mapa Małopolski (red., 2015). W 2014 stypendystka fundacji Skalny Center, University of Rochester USA. W latach 2013-2014 wykonawca w projekcie Nie Bądź Głuchy na Kulturę. Analiza szans i barier dla uczestnictwa Głuchych w życiu kulturalno-artystycznym, finansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Obserwatorium kultury.
Zainteresowania badawcze: semiotyka kultury, kino Bliskiego Wschodu, antropologia obrazu, mitologie współczesne, zagadnienia wielokulturowości i transkulturowości, postmodernizm.