Czy język migowy to tylko machanie rękami?

W Polsce wśród osób z niepełnosprawnością słuchową można zastosować podział na dwie grupy. Do pierwszej z nich zaliczają się osoby z uszkodzonym słuchem (w mniejszym lub większym stopniu), które w komunikacji codziennej posługują się językiem polskim. Natomiast druga grupa to Głusi¹, którzy porozumiewają się za pomocą polskiego języka migowego (PJM).

Sam fakt dyskusji nad językami migowymi pokazuje jak nieadekwatne jest określenie głuchoniemy, które wskazywałoby, że osoby Głuche są nieme. Głusi mogą mieć problemy z mówieniem z uwagi na nieodbieranie bodźców słuchowych, jednak mowa foniczna to nie jedyny sposób na komunikowanie się. Za pomocą języka migowego również można przekazać myśli i opinie. Zatem Głusi nie są niemi, mają swój język – język migowy. Pełnoprawny status języków migowych jest oficjalnie uznawany przez językoznawców, jednak do dziś panuje wiele stereotypów dotyczących Głuchych i ich języka, które wpływają na powstawanie błędnych wyobrażeń o nich wśród osób słyszących. 

Machanie rękami czy język migowy? 

Obserwując grupę migających Głuchych można odnieść mylne wrażenie, że to tylko przypadkowe, nieskoordynowane ruchy rąk albo próba odwzorowania i przedstawienia otaczającej rzeczywistości za pomocą mimiki i ciała. Niektóre znaki języka migowego faktycznie cechują się ikonicznością, czyli wykazują podobieństwo do przedmiotu oznaczanego. Przykładem może być znak DOM w PJM, w którym dwie dłonie układają się w kształt dwuspadowego dachu. Jednak gdyby wskazanie rzeczywistego znaczenia było zawsze tak łatwe, owa komunikacja przypominałaby pantomimę, a osoby słyszące nie miałyby problemu ze zrozumieniem Głuchych. W rzeczywistości w języku migowym oprócz znaków ikonicznych występuje również cała gama znaków arbitralnych, czyli takich, które nie mają bezpośredniego nawiązania do oznaczanego wyrazu. Znaki, które składają się na słownictwo języka migowego są skonwencjonalizowane, czyli osoby, które nie są użytkownikami tego języka, nie będą w stanie wskazać poprawnie ich znaczenia. Innymi słowy, aby rozumieć język migowy, trzeba się go nauczyć, tak jak każdego innego języka obcego.

Przykładowo Głuchy ze Śląska może używać innych znaków niż Głuchy z Krakowa, ale oczywiście nie przeszkadza to we wzajemnej komunikacji. Historia, mentalność i kultura danego państwa niezaprzeczalnie wpływają na język migowy (np. sposób migania, ekspresyjność), ale co ciekawe, nie każdy język migowy wywodzi się z języka fonicznego, który jest używany w danym rejonie. Na przykład brytyjski język migowy, którym posługują się Głusi na terenie Wielkiej Brytanii, nie ma nic wspólnego z amerykańskim językiem migowym, którego używają Głusi mieszkający w USA, mimo że na obu tych terytoriach osoby słyszące porozumiewają się za pomocą tego samego języka fonicznego. Zdarza się, że Głusi potrafią porozumieć się z użytkownikami innych języków migowych, mimo że nie uczyli się wcześniej danego języka. Nie wynika to jednak z uniwersalności języka migowego, a z elastyczności osób Głuchych i ich umiejętności dostosowania się pod względem komunikacyjnym do rozmówcy. Można wspomnieć o istnieniu specjalnego systemu komunikacji - International Sign, który jest głównie używany podczas międzynarodowych spotkań osób Głuchych np. konferencji, festiwali. Głusi, którzy znają International Sign, mogą komunikować się za jego pomocą, ale nie jest to oficjalny język ani nie zastępuje on języków migowych występujących na poszczególnych terytoriach.   

System językowo migowy a polski język migowy 

System językowo-migowy (SJM) niejednokrotnie bywa błędnie utożsamiany z językiem. 
W rzeczywistości SJM jest subkodem języka polskiego artykułowanym za pomocą znaków. Został on stworzony nie przez Głuchych, a przez osoby słyszące. Głusi najczęściej nie posługują się w codziennej komunikacji SJM. To polski język migowy (PJM) jest naturalnym językiem używanym i tworzonym przez Głuchych mieszkających w Polsce. PJM posiada własną, odrębną gramatykę o charakterze wizualno-przestrzennym. Niektóre zjawiska gramatyczne nie występują w języku polskim, są charakterystyczne dla języka migowego. Są to na przykład: klasyfikatory, inkorporacja liczebnika, czy czasowniki kierunkowe. Ciekawe wnioski pozwolił wyciągnąć eksperyment⁴, podczas którego dokonano porównania podłoża neuronalnego SJM i PJM. U osób Głuchych podczas oglądania filmów przedstawiających komunikację migową, doszło do wyraźnej aktywacji obszarów w ich mózgu odpowiedzialnych za przetwarzanie danych językowych. Jednak podczas odbierania komunikatów w PJM przez Głuchych uczestników badania zaobserwowano większą aktywację w tylnej części zakrętu skroniowego górnego lewej półkuli mózgu niż przy oglądaniu komunikatów w SJM. Wyniki tego badania wyraźnie potwierdzają, że PJM jest odrębnym, naturalnym językiem w odróżnieniu od SJM, który jest jedynie sztucznym systemem komunikacji. 

Komunikacja w języku migowym 

Istnieje pogląd, że w języku migowym można przekazać tylko uproszczone komunikaty, słownictwo jest prymitywne i niewystarczające do przekazania skomplikowanych treści. Tymczasem za pomocą języka migowego można oddać złożone pojęcia dotyczące każdego zagadnienia, także tych wysokospecjalistycznych. W języku migowym można przekazać treści konkretne, ale też hipotetyczne lub abstrakcyjne. Można odnosić się do zdarzeń przeszłych i przyszłych. Da się opowiedzieć dowcip, tworzyć poezję, a także używać wulgaryzmów. Podobnie jak w przypadku języków fonicznych, młodzież oraz poszczególne grupy zawodowe mają swój slang. Ewentualne braki leksykalne języka migowego nie wynikają z jego ograniczeń. Polski język migowy powstał około 200 lat temu, więc jest stosunkowo młodym językiem, który dynamicznie rozwija się, tak jak jego użytkownicy. Ponadto wizualno-przestrzenny charakter języka migowego może okazać się zaletą 
w sytuacjach, gdy zawodzą języki foniczne, np. w głośnym pomieszczeniu. 

Polski język migowy jest naturalnym językiem polskich Głuchych. Umożliwia on nie tylko komunikację, ale także definiuje tożsamość i kulturę Głuchych. W społeczności osób posługujących się językiem migowym znika poczucie wyobcowania i inności, które towarzyszy wielu Głuchym, próbującym porozumiewać się za pomocą mowy. 

Przypisy

¹Wielka litera w słowie Głusi wskazuje na ich tożsamość kulturowo-językową (podobnie jak np. w nazwie Kaszubi).

²D. Eberhard, G. Simons, C. Fennig, Ethnologue: Languages of the World. Twenty-fourth edition, https://www.ethnologue.com/subgroups/sign-language, 28.01.2022.

³P. Rutkowski, Cele i zakres działań Pracowni Lingwistyki Migowej UW, w: Lingwistyka przestrzeni i ruchu. Komunikacja migowa a metody korpusowe, P. Rutkowski, S. Łozińska (red.), Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego 2014, s. 8.

⁴K. Jednoróg i in., Three-dimensional grammar in the brain: Dissociating the neural correlates of natural sign language and manually coded spoken language, „Neuropsychologia” 2015, nr.71, s. 191-200.

Bibliografia 

Eberhard  D., Simons G., Fennig C., Ethnologue: Languages of the World. Twenty-fourth edition, https://www.ethnologue.com/subgroups/sign-language, 28.01.2022. 

Jednoróg K. i in., Three-dimensional grammar in the brain: Dissociating the neural correlates of natural sign language and manually coded spoken language, „Neuropsychologia” 2015, nr.71, s. 191-200. 

Łozińska S., Rutkowski, P. (red.), Lingwistyka przestrzeni i ruchu. Komunikacja  migowa  a  metody  korpusowe. Warszawa, Wyd. Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2014. 

Rutkowski P., Opisać język Głuchych, w: „Academia - Magazyn Polskiej Akademii Nauk” 2016, nr. 4, s. 60-64. 

Tomaszewski P., Rosik P., Czy polski język migowy jest prawdziwym językiem? w: Człowiek wobec ograniczeń. Niepełnosprawność – Komunikacja – Terapia. Jastrzębowska G., Tarkowski Z. (red.), Lublin: Fundacja Orator, 2002, s. 133-165. 

O autorce 

Aneta Uhruska – pracowniczka Centrum Dostępności UJ, tłumaczka polskiego języka migowego, członkini zespołu projektu „Odpowiedzialne wsparcie i zrównoważony rozwój”. Jest odpowiedzialna za koordynacje procesu tłumaczeń zajęć dydaktycznych, wykonywanie tłumaczeń dla społeczności Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz prowadzenie szkoleń dla pracowników z podstaw polskiego języka migowego. Współpracuje przy zapewnianiu dostępności informacyjno-komunikacyjnej uczelni.