Arteterapia - zrozumieć niewypowiedziane

Określenie „arteterapia” wywodzi się z łacińskiego słowa „art”- sztuka i greckiego „therapeuein”- leczyć, leczenie. W ogólnym sensie oznacza leczenie za pomocą określonej formy sztuki – muzyki, tańca, literatury, teatru czy sztuk wizualnych. 

Pierwszym, któremu przypisuje się w latach 40. XX wieku – użycia nazwy ‘arteterapia’ w kontekście terapeutycznego zastosowania twórczości artystycznej, był  brytyjski artysta Adrian Hill. Uważał on, że praktykowanie sztuki – „w zdrowiu i chorobie”- odciąga ludzi od trudnych doświadczeń czasu wojny i pozwala im na kreatywną ekspresję. 

Równolegle, w Stanach Zjednoczonych, psycholog Margaret Naumburg tworzyła podwaliny oddziaływań arteterapeutycznych. W swoim podejściu, opartym na założeniach psychoanalizy, zachęcała do „spontanicznego uwolnienia wyobraźni” poprzez rysowanie symboli, łączenie ze sobą różnych elementów sztuki i dokonywanie ich interpretacji.

Za Malchiodi (2014):
„Powszechnie przyjmuje się, że ekspresja artystyczna jest metodą wizualnego wyrażania myśli i uczuć, które są zbyt bolesne, by ubrać je w słowa. Twórcze działanie wykorzystuje się również w psychoterapii i poradnictwie psychologicznym, nie tylko dlatego, że posługuje się innym językiem, ale także dlatego, iż w naturalny sposób ułatwia ludziom, niezależnie od ich wieku, analizowane emocji i przekonań, zmniejszanie stresu, rozwiązywanie problemów i konfliktów oraz poprawę samopoczucia”.

Formy oddziaływania przez sztukę

Arteterapia rozwijała się pod wpływem różnych podejść psychoterapeutycznych, jak i sztuk artystycznych. W wąskim rozumieniu określenie „arteterapia” dotyczyło pracy terapeutycznej z wykorzystaniem sztuk wizualnych, w rozumieniu szerszym obejmuje ono oddziaływania za pomocą różnorodnych działań artystycznych. Przyjrzyjmy się bliżej ich rodzajom:

• Plastykoterapia czyli terapia poprzez sztuki plastyczne daje szerokie możliwości zastosowania różnorodnych środków wyrazu – zarówno analogowych, jak i cyfrowych. Rysunek, malarstwo, rzeźba, kolaż, tworzenie instalacji przestrzennych czy cyfrowe przetwarzanie obrazu - pozwalają na szereg artystycznych działań i stwarzają przestrzeń na to, by każdy znalazł medium, które mu odpowiada najbardziej. Coraz większą popularność zdobywa również rękodzieło, pierwotnie uważane za formę rekreacji, ewentualnie terapii zajęciowej. W tej grupie oddziaływań warto wspomnieć jeszcze o chromoterapii – terapii kolorem – zgodnie z którą, czynnikiem leczącym jest  przebywanie wśród barw i ich używanie w działaniach twórczych.
• Muzykoterapia to oddziaływania z wykorzystaniem muzyki - zarówno czynne ( granie, śpiewanie, komponowanie), jak i bierne (słuchanie). Może ona się łączyć dość ściśle z choreoterapią – czyli terapią wykorzystującą w pracy ruch, taniec, aktywność fizyczną – zarówno równolegle do muzyki, jak i samodzielnie.
• Psychodrama (dramatoterapia) wykorzystuje do pracy elementy teatru i pozwala pacjentowi na odgrywanie zaimprowizowanych scen, co umożliwia ponowne przeżycie trudnych emocji w bezpiecznym środowisku. Na ogół jest wykorzystywana w oddziaływaniach grupowych, ważną jej część stanowi omówienie ćwiczeń,  zarówno przez osobę odgrywającą, jak i obserwatorów, co pozwala na przepracowanie doświadczanego problemu.
• Biblioterapia - jej istotą są oddziaływania terapeutyczne poprzez czytelnictwo, analizę lektury i wrażeń z niej wynoszonych. Jedną z jej wariacji  – choć nie przez wszystkich uznawaną za terapię - jest bajkoterapia. Stosowana głównie wobec dzieci, operuje przenośniami i przekazuje trudne treści nie wprost, co pozwala młodym odbiorcom przepracować własne emocje poprzez śledzenie losów bohaterów.
• Filmoterapia to zyskujące coraz większą popularność oddziaływanie oparte na oglądaniu i analizie dzieł filmowych, pod kątem wrażeń, jakie wywołują i przesłania, jakie ze sobą niosą. Inna jej wariacja będzie polegała na realizowaniu własnych scenariuszy filmowych.
• Fotografoterapia czerpie ze sztuki fotograficznej. Może polegać na oglądaniu i analizowaniu fotografii (np. wykorzystując albumy rodzinne pacjentów), jak i  na aktywnym ich tworzeniu w czasie zajęć – będąc rodzajem terapii ekspresyjnej (czasami ta forma nazywania jest fotoarteterapią).
• Hortiterapia początkowo traktowana była jako jedna z wielu terapii zajęciowych, sposób na zajęcie czasu i wzmocnienie osłabionych sprawności. Obecnie stosowana z powodzeniem w wielu obszarach wsparcia pacjentów z trudnościami. Narzędziem terapeutycznym w tym wypadku jest kontakt człowieka z przyrodą, wykonywanie prac ogrodniczych.

Zrozumieć niewypowiedziane

Arteterapia początkowo była stosowana głównie w placówkach lecznictwa psychiatrycznego, czy opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, obecnie coraz częściej jest używana w kontekście rozwojowym.  Jest metodą dostępną dla niemal każdej grupy pacjentów, w zależności od wieku czy też od rodzaju doświadczanych trudności, będąc głównym lub wspomagającym sposobem oddziaływania. 

W pracy z dziećmi daje przestrzeń do swobodnego wyrażenia siebie poprzez bliskie im działania artystyczne, niwelując trudności wynikające z niewystarczająco wykształconych umiejętności werbalnych (szczególnie w zakresie wyrażania trudnych uczuć i emocji). 

Dorosłym pacjentom umożliwi dostrzeżenie swoich problemów w nowym świetle i stworzenie rozwiązań w sposób namacalny, nie tylko na poziomie słów, ale i czynów.

Nadal znajduje szerokie zastosowanie w zamkniętym lecznictwie psychiatrycznym, wspomagając pacjentów z szerokim spektrum trudności – od depresji, przez zaburzenia osobowości do schizofrenii.

Jest często stosowana w oddziaływaniach wobec osób z niepełnosprawnością – zarówno  intelektualną, jak i fizyczną - wpływając stymulująco na wszystkie obszary rozwojowe i pozwalając na pełniejsze wyrażenie siebie.

Stanowi cenne rozwiązanie dla osób, wobec których zawiodły inne metody oddziaływań terapeutycznych, np. z doświadczeniem głębokiej traumy lub tych, które – z przeróżnych powodów - nie są w stanie w pełni przedstawić swoich doświadczeń za pomocą języka.

W sprzyjających warunkach dobrej relacji terapeutycznej wykorzystanie metod, które prowokują reakcje na poziomie ciała i zachowania umożliwia pacjentom wejrzenie we własne wnętrze i unaocznienie przeżyć czy emocji, które wymykają się słowom. To pozwala na ich ponowne przeżycie, zintegrowanie i zbudowanie nowej, bardziej adaptacyjnej narracji na swój temat. Stąd prosta droga do zdrowienia i poprawy jakości swojego życia. 

Bibliografia:

Bugajska – Bigos, I., Steliga A., (red.) Współczesna arteterapia, aspekty teoretyczno-praktyczne. Wydawnictwo Naukowe PWSZ w Nowym Sączu. Nowy Sącz, 2015.

Chmielinicka – Plaskota, A. i in. (red.) Arteterapia w praktyce klinicznej. Oddział Warszawski PTP, Warszawa, 2014.

Gilroy, A. Arteterapia – badania i praktyka. Wydawnictwo AHE. Łódź, 2009.

Malchiodi, C.A., (red.) Arteterapia. Podręcznik. Wydawnictwo Harmonia. Gdańsk. 2014.

O autorce

Magdalena Niedbał – psycholog i trener z doświadczeniem w pracy z różnymi grupami osób. Pełniła rolę doradcy edukacyjnego w DON UJ, zagłębiając tematykę wsparcia wysokofunkcjonujących studentów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.